عربستان ۲۰۱۷؛ اصلاحات شتابنده اما موضعی

ملک عبدالله که در نخستین سال سلطنت با صدور فرمان انتخابات شوراهای محلی امیدواری هایی را در زمینه ایجاد حداقل های مشارکت شهروندان سعودی به وجود آورد، با روندی به غایت کند و فرسایشی در جهت تحقق وعده و برنامه های اعلانی حرکت کرد تا جایی که حدود یک دهه طول کشید تا زنان به شوراهای محلی به عنوان نهادهایی با کمترین میزان اختیارات راه یابند.

با توجه به فاصله زمانی حدود ۲۳ ساله که از صدور فرمان تشکیل مجلس مشورتی در دوره ملک فهد تا روی کار آمدن ملک سلمان می گذشت، بسیاری تحلیلگران پیشرفت پادشاهی سعودی در زمینه گسترش حقوق و آزادی های سیاسی و مدنی را ناچیز و حتی قابل چشم پوشی می دانستند. نکته مهمتر اینکه دیدگاه های محافظه کارانه و سنتی تر ملک سلمان نسبت به سلف وی باعث می شد بسیاری امید به ایجاد اصلاحات در عربستان را از دست رفته ببیند. در سال ۲۰۱۷ اما تحولاتی چشمگیر در صحنه داخلی عربستان به وقوع پیوست که بدیع بودن این تحولات و تبلیغات فراوان بر چشمگیری آن افزود.

تصمیمات پیاپی در عربستان در زمینه حقوق زنان

در اواخر سپتامبر (ابتدای مهرماه سال جاری) اعلام شد زنان عربستانی می توانند برای حضور در مراسم هشتاد و هفتمین سالگرد تاسیس پادشاهی سعودی وارد ورزشگاه ملک فهد ریاض شوند؛ ورزشگاهی که تا پیش از آن درهای آن به روی زنان سعودی بسته بود.

منابع سعودی ابتدا اعلام کردند این تصمیم منحصر به همان روز مشخص بوده اما بیش از یک ماه طول نکشید که مقامات این کشور خبر دادند زنان عربستانی از سال ۲۰۱۸ اجازه حضور در ورزشگاه های سه شهر بزرگ ریاض، جده و دمام را دریافت خواهند داشت. اوایل مهرماه همچنین بیانیه ای از سوی کاخ پادشاهی عربستان صادر شد که بر اساس آن قوانین رانندگی در این کشور تغییر می یابد و زنان پس از کسب گواهینامه در سال ۲۰۱۸ می توانند بدون نیاز به راننده شخصی رانندگی کنند. مقامات سعودی حتی پا را فراتر نهاده و چند روز پیش اعلام کردند زنان می توانند برای اخذ گواهینامه کامیون و موتورسیکلت نیز اقدام کنند.اصلاحات یا به عبارت دیگر تغییراتی که در ماه های اخیر از سوی رهبران ریاض به راه افتاده منحصر به رانندگی و حضور زنان در ورزشگاه ها نیست. حق فتوا دادن دیگر امتیازی بود که برای زنان سعودی اعمال و از سویی دیگر پس از چند دهه تصویر و آواز یک خواننده زن این کشور از تلویزیون دولتی عربستان پخش شد.

با وجود این تغییرات قابل توجه، بسیاری از ناظران می گویند زنان عربستان هنوز با تضییقات و تنگناهای مدنی فراوانی روبروهستند . از جمله برای سفر، کار، دسترسی به مراقبت های بهداشتی و … همراهی یا کسب اجازه از محارم برای زنان سعودی الزامی است. با توجه به همین محدودیت ها هراز چند گاهی اعتراضاتی از درون یا بیرون مرزهای سعودی در این زمینه صورت می گیرد.

از جمله چند روز پیش برخی قهرمانان جهانی شطرنج زنان اعلام کردند در مسابقات بین المللی عربستان شرکت نخواهند کرد و دلیل این تصمیم را رفتار دولت ریاض با زنان به عنوان شهروندان درجه دوم عنوان کردند. نکته مهم دیگر اینکه تمرکز رهبران جدید سعودی بر رفع برخی محدودیت های پیش روی زنان تا حد زیادی با تغییر تصویر بین المللی عربستان ارتباط می یابد؛ تصویری از زنان پوشیه دار که هراز چند گاه به دلیل اعلان مخالفت با ممنوعیت رانندگی به صورت فردی یا جمعی با خودروهایی خود به خیابان می آمدند.

شاید از همین رو اصلاحات مورد نظر که با هدایت بن سلمان ولیعهد به پیش می رود تنها به حوزه زنان و آن هم بخشی از حقوق مدنی منحصر شده و هیچ نشانه ای از اعطای امتیازات سیاسی به شهروندان سعودی به چشم نمی خورد. با این حال بن سلمان مدعی پیشبرد اصلاحات در حوزه هایی بسیار گسترده است که مهمترین آن را می توان در برنامه بلندپروازنه اقتصادی وی دید.

رویاهای بن سلمان برای عربستان

یکی از مهمترین برنامه های بن سلمان برای آینده عربستان، تبدیل این کشور به قدرتی اقتصادی و صنعتی است که بدون اتکا به نفت به جایگاهی تعیین کننده در اقتصاد جهانی دست یابد. بن سلمان برای تحقق این هدف، چشم انداز سال ۲۰۳۰ عربستان را ترسیم و بر راهکارهایی چون ایجاد منطقه اقتصادی با همراهی مصر و اردن تمرکز کرده است. بنا بر اعلام وی قرار است ۵۰۰ میلیارد دلار برای این برنامه بلندپروازانه اختصاص یابد. گفته های اخیر بن سلمان در زمینه ضرورت شکل گیری نوعی قرارداد اجتماعی میان مردم و حکومت سعودی در جهت پیشبرد اصلاحات این واقعیت را نمایان می سازد که ولیعهد سعودی از پیش نیازهای سیاسی، مدنی و فرهنگی اهداف تحول اقتصادی عربستان آگاه است.وی حتی چندی پیش با نقد سیاست منطقه ای چند دهه گذشته مدعی شد ترویج افراطی گری و سیاست های واپسگرایانه ریاض واکنشی به انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹ بوده و وی می کوشد سیاست های سعودی را به وضعیت اعتدال بازگرداند.

در زمینه شعار اعتدالگرایی و اصلاح طلبی پادشاه و ولیعهد سعودی دیدگاه های گوناگونی مطرح شده است. از دید برخی، تا زمانی که این اصلاحات خود با انگیزه های افراطی برای قبضه کردن قدرت مطلق در عربستان و سرکوب مخالفت های خاندانی و نیز تشدید تعارض با رقبای منطقه ای صورت گیرد به همان اجراهای تبلیغاتی در زمینه حقوق زنان محدود خواهد ماند.نکته دیگر اینکه سعودی ها تنها حقوقی را به شهروندان این کشور اعطا خواهند کرد که برای قدرت مطلقه آنان در عرصه سیاسی بی زیان باشد. موید این واقعیت، اقداماتی چون دستگیری ده ها رقیب بالفعل برای بن سلمان بود که همخوانی با ادعای اعتدالگرایی و اصلاح طلبی رهبران سعودی ندارد.

مساله دیگر به واکنش های اقشار و چهره های افراطی این کشور بازمی گردد. جلوگیری از خطر اقدامات افراطی های عربستان یکی از مهمترین دلایل محافظه کاری پادشاهان سعودی بوده است. نوامبر ۱۹۷۹ (آبان ماه ۱۳۵۸) بود که یک گروه مسلح بنیادگرا با حمله به مسجد الحرام به مدت چند روز صدها نفر را در قلب مکه به گروگان گرفت. به همین خاطر بسیاری اصلاحات هرچند موضعی عربستان را عاملی برای تحریک گسل افراط گرایی در این کشور می دانند.